Элемент нематэрыяльнай культурнай спадчыны “традыцыя выпякання грачанага хлеба” ўвайшоў у Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь у 2019 годзе.
З даўніх часоў вада і хлеб у славянскай абраднасці служылі абярэгамі і перадавалі сялянскай ніве сваю першародную энергію і жыццёвую сілу.
Калісьці, у славян, існаваў звычай – людзі, адламаўшыя ад бохана кавалак хлеба, станавіліся сябрамі на ўсе жыццё. Хлебам сустракалі з вайны, хлебам паміналі нябожчыкаў, з хлебам ды соллю чакалі жаданых гасцей, хлеб быў галоўным атрыбутам святаў.
Кожны рэгіён Беларусі валодае сваёй адметнасцю. Маларыцкі край – край легенд і паданняў, меладычных песень і старажытных абрадаў, край самабытных талентаў, месца зліцця розных культур: рускай, беларускай, украінскай. Менавіта тут, у непаўторным куточку Прыбужскага Палесся, з своеасаблівай гісторыяй і культурай, захавалася ўнікальная тэхналогія выпякання дамашняга хлеба з грачанай мукі.
Пякарная традыцыя найбольш захавалася ў аг. Арэхава, в. Брадзяцін, аг. Гвозніца, в. Дрочава, в. Сушытніца, в. Хаціслаў, в. Ужова, в. Дарапеевічы Маларыцкага раёна. У залежнасці ад арэала распаўсюджвання традыцыі, хлеб з грачанай мукі мае свае ўстойлівыя і непаўторныя назвы, якія бытуюць у этнічнай супольнасці і маюць свае фанетычныя асаблівасці: самыя распаўсюджаныя з іх: “грэчанык”, “бабка”, “грэчаны хліб”.
У кожнай гаспадыні сваі адметнасці прыгатавання смачных боханаў хлеба з грачанай мукі. Але, галоўны сакрэт сапраўдных грачанікаў – хатняя мука, памолатая старым дзедаўскім спосабам – пры дапамозе каменных жорнаў, альбо млына.
Грэчку крыху падсушваюць і часткова абадраўшы шалупінне ў жорнах, правейваюць на рэшаце, а тады зноў усыпаюць у скрыню і лёгка пускаюць камяні жорнаў. Зерне кожны раз прасейваюць і правейваюць на рэшаце, пакуль шалупінне не абатрэцца і не выйдуць буйныя крупы, адтуль высыпаюць ў скрыню. Тады, апусціўшы камень трохі ніжэй, мелюць грэчку ў муку, прыдатную да карыстання.
Рэцэптаў грачанікаў мноства, але аснова заўсёды – грачаная мука. Зараз у цеста дабаўляюць пшанічную муку, але раней абыходзіліся без яе, дабаўлялі масла, смятану, зусім трошкі разваранай прасянкі, цёртую бульбу і інш, хто смажыў салам, хто выпякаў на дубовых, хто на капусных лістах. А яшчэ сыплюць “чарнушку” – ледзь прыкметныя чорныя крапінкі араматнай прыправы, якая прыдае гатовым грачанікам асабісты смак.
Сталыя людзі, часта ўспамінаюць аб тых часах, калі хлеб з чыстай жытняй прасеянай мукі, без пымясяў, быў раскошай. Такі хлеб называлі “пірагом”. Да новага ўраджаю, запасаў збожжа нехапала, хлеб змяняўся па якасці. Лічыліся яшчэ добрымі такія гатункі хлеба, як “градовы” і “паловы”. “Градовы” хлеб пяклі з непрасеянай мукі, “паловы” састаўлялі з двух частак: адну – з жытняй , а другую – з ячменнай, грачанай або аўсянай мукі. У небагатых сем’ях, альбо ў неурадлівы год, ужывалі “мякінны” хлеб, для прыгатавання якога бралі прасеяную грачаную, аўсяную або жытнюю мякіну і дабаўлялі нямнога мукі. “З мякінаю лёгка хадзіць, ды цяжка ногi валачыць”, – гаварылі пра такі хлеб. Здаралася, што ў галодныя гады хлеб пяклі з жалудоў, кары, лебяды. “Не бяда яшчэ, што ў хлебе лебяда – тады бяда, калі хлеба няма”.
Мабыць, з моманту выпечкі першага бохана і па сённяшні дзень хлеб – самы распаўсюджаны і самы сакральны і важкі прадукт у свеце.
Каб па вартасці ацаніць асаблівыя рысы культурнага і духоўнага жыцця Маларытчыны, адчуць пах духмяных боханаў хлеба – “пах шчасця”, вы можаце наведаць фестываль фальклору “Спадчына зямлі Маларыцкай”.
Ганна Пракаповіч, вядучы метадыст па
фальклоры і этнаграфіі ДзУК “БрАГКЦ”.
Артыкул падрыхтаваны на аснове матэрыялаў
ДзУК “Маларыцкі раённы метадычны цэнтр
культурна-асветніцкай работы”